Zwolnienie od kosztów sądowych- instytucja umożliwiając dochodzenie roszczeń osobą, których nie stać na uiszczenie opłat i wydatków w toku postępowania cywilnego.
Postępowanie sądowe w sprawach cywilnych wiąże się z określonymi kosztami. Są to tzw. koszty sądowe, które mogą przybrać postać opłat lub wydatków.
Osoba występująca z roszczeniem (składająca pozew w postępowaniu procesowym lub wniosek w postępowaniu nieprocesowym) lub wnosząca środek zaskarżenia (apelacja, zażalenie), musi uiścić określoną przepisami prawa opłatę. O wysokości należnej opłaty decyduje rodzaj sprawy (jeżeli jej wysokość jest wprost określona w ustawie „O kosztach sądowych w sprawach cywilnych”) lub wartość przedmiotu sporu, jeżeli przepisy prawa nie zawierają w tym zakresie szczególnych regulacji. Najniższa możliwa opłata wynosi 30 zł, zaś najwyższa nie może przekraczać 200.000,00 zł.
Z kolei strona domagająca się w toku postępowania dokonania czynności połączonej z kosztami (np. sporządzenia opinii przez biegłego, przeprowadzenie wywiadu przez kuratora itd.), musi liczyć się z tym, ze zostanie obciążona związanymi z tym wydatkami. Wysokość wydatków wynosić może od kilkuset do kilku czy nawet kilkudziesięciu tysięcy złotych.
Co jednak, gdy osoba zamierzająca wytoczyć powództwo lub strona zobowiązana do uiszczenia zaliczki na wydatki, nie dysponuje środkami umożliwiającymi jej uiszczenie opłaty/zaliczki na wydatki?
Taka osoba ma możliwość ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych.
Na czym polega zwolnienie od kosztów sądowych? Mówiąc najprościej, osoba zwolniona od kosztów sądowych nie ma obowiązku uiszczania obciążających ją opłat i wydatków (w razie zwolnienia od kosztów sądowych w całości) lub też obciążające ją opłaty i wydatki ma obowiązek uiścić jedynie w części (w razie częściowego zwolnienia od kosztów sądowych). W toku postępowania, opłaty i wydatki obciążające osobę zwolnioną od kosztów sądowych, w całości lub w części (w zakresie w jakim doszło do zwolnienia) tymczasowo ponosi Skarb Państwa.
Kto może ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych? Zwolnienia od kosztów sądowych domagać się może osoba fizyczna, która złoży oświadczenie z którego wynika, iż nie jest w stanie tych kosztów ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny lub ich poniesienie ich narazi ją na taki uszczerbek.
Co należy zrobić, aby uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych? Aby uzyskać zwolnienie od kosztów sądowych należy złożyć wniosek do Sądu właściwego do rozpoznania sprawy, lub Sądu w którym sprawa już się toczy. Do wniosku dołączyć należy wypełniony formularz „Oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania”. służący do ustalenia sytuacji osobistej, rodzinnej i majątkowej osoby, ubiegającej się o zwolnienie.
Czy Sąd obowiązek zwolnić stronę od kosztów sądowych? Nie, o zwolnieniu od kosztów sądowych decyduje każdorazowo Sąd, na podstawie okoliczności podanych we wniosku oraz oświadczeniu majątkowym. Sąd może uwzględnić wniosek jeżeli uzna, że dana osoba nie jest w stanie uiścić aktualnych w jej wypadku kosztów sądowych.
Czy informacje zawarte w oświadczeniu o stanie majątkowym są wystarczające do uzyskania zwolnienia od kosztów? Zazwyczaj tak, w niektórych jednak przypadkach Sąd może wezwać osobę ubiegającą się o zwolnienie od kosztów sądowych do przedłożenia dokumentów potwierdzających dane zawarte w oświadczeniu. Dodatkowo, w celu zbadania okoliczności podanych we wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, Sąd może z własnej inicjatywy lub na wniosek strony przeciwnej, przeprowadzić dochodzenie co do rzeczywistego stanu majątkowego osoby która ubiega się zwolnienie od kosztów sądowych, lub ze zwolnienia takiego korzysta.
Co grozi osobie, która ubiegając się o zwolnienie od kosztów sądowych poda nieprawdziwe dane? W takiej sytuacji Sąd w pierwszej kolejności cofnie przysługujące takiej osobie zwolnienie od kosztów sądowych, oraz obciąży ją opłatami i wydatkami, których uniknęła dzięki temu zwolnieniu. Dodatkowo na taką osobę nałożona zostanie grzywna.
Czy uzyskanie zwolnienia od kosztów sądowych definitywnie zwalnia stronę od obowiązku ich uiszczenia? Nie, jeżeli strona zwolniona od kosztów sądowych przegrała sprawę, ma obowiązek zapłacić na rzecz drugiej strony powstałe po jej stronie koszty sądowe. Inaczej sytuacja wygląda gdy strona, korzystająca ze zwolnienia wygrała sprawę- wówczas co do zasady kosztami sądowymi obciążana jest druga strona. Jeżeli jednak koszty te powstały w związku z działaniami strony zwolnionej z kosztów sądowych, to Sąd nakaże ścignąć te koszty z roszczenia zasądzonego na rzecz tej osoby.
W praktyce może zdarzyć się, że wysokość kosztów sądowych obciążających daną osobę może stanąć na przeszkodzie obronie jej praw przed Sądem. Dlatego tak ważne jest należyte przygotowanie wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych, poprzez wskazane wszystkich okoliczności istotnych dla oceny sytuacji finansowej osoby składającej wniosek.